معنای حق در رساله امام (ع) آنچه روشن است امام سجاد( علیه السلام ) از حق ، معنای دوم را برگزیده اند . حقوق الهی در این رساله یعنی احکام ، وظایف و تکالیف الهی و آنچه از جانب خداوند نسبت به گروه های مختلف بر انسان واجب شده است . این رساله در بردارندة وظایف شرعی یک مؤمن نسبت به خداوند ، اعضاء ، اعمال ، نزدیکان ، اصناف اجتماعی است . در این رساله واژة حق را می توان بدون هیچ اشکالی به حکم ، وظیفه یا تکلیف تبدیل کرد . این حقوق منحصر به وظایف واجب مؤمن نیست بلکه احکام مستحبی را نیز در برمی گیرد . علاوه بر بعد فقهی – حقوقی رساله ، بعد تربیتی – اخلاقی رساله نیز قابل ذکر است . اسناد رسال? حقوق : علمایی که رسال? حقوق را در کتاب های خویش نقل کرده اند ، عبارتند از : 1. حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی (متوفی 381) در کتاب “تحف العقول” 2. ابوجعفرمحمد بن علی بن بابویه قمی، مشهور به شیخ صدوق (متوفی 382) در سه اثر خود یعنی “من لا یحضره الفقیه” ، کتاب “الخصال” کتاب “المجلس” یا “الامالی” (مجلس 59 صفحه 222) 3. ابونصر حسن بن فضل بن حسن طبرسی در کتاب “مکارم الاخلاق” 4. ملا محسن فیض کاشانی در “الوافی” 5. شیخ حر عاملی در “وسایل الشیعه” (ابواب جهاد النفس باب 3، ج 11 ص131) 6. ملا محمد باقر مجلسی در بحارالانوار ج 74 ؛ باب اول ؛ ص 2 از پنج منبع اصلی، رسالة حقوق، در دو کتاب “تحف العقول” و “مکارم الاخلاق” فاقد سند است. سند رساله در کتاب “الامالی” همان سند کتاب “من لا یحضره الفقیه” است. با این بیان اجمالی مشخص شد رساله مجموعاً دارای دو سند است : الف ) سند خصال : عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَى عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْفَزَارِیِّ عَنْ خَیْرَانَ بْنِ دَاهِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ الْجَبَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ هَذِهِ رِسَالَةُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (ع) إِلَى بَعْضِ أَصْحَابِهِ . ب ) سند من لایحضره الفقیه : رَوَى إِسْمَاعِیلُ بْنُ الْفَضْلِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (ع) . در سند "خصال"علی بن احمد بن موسی توثیق نشده است و در سند “من لا یحضره الفقیه” نیز جعفر بن محمد بن مسرور از مشایخ صدوق به همین مشکل مبتلاست. اگر چه صدوق از وی با عناوین “رضی الله عنه” و “رحمه الله” یاد می کند اما مبنای رجالی “مشایخ الثقه ثقه” پذیرفته نیست. لازم به ذکر است نجاشی در کتاب “رجال” خود، طریق دیگری برای رساله حقوق امام سجاد (ع) به نقل از ابوحمزه ثمالی ذکر کرده است، که فارغ از محمد بن فضیل که مشترک بین دو راوی طبقه ضعیف و موثق است [7] سند آن صحیح می باشد، هر چند جناب نجاشی متن رساله را متذکر نشده است. آنچه برخی از بزرگان فرموده اند این است که سند موجود در من لایحضره الفقیه مورد تایید بسیاری از بزرگان است و آن را صحیح می دانند . انتخاب بهترین متن در مقایسه منابع اولیه رساله در می یابیم که متن رساله در کتاب “من لا یحضره الفقیه” از همه مختصرتر است و رساله با عبارت “و حق الله الاکبر علیک” بدون ذکر مقدمه آغاز می شود. متن رساله در “خصال” همان متن نقل شده در “من لا یحضره الفقیه” است با این تفاوت که در “خصال”رساله با مقدمه ای در گزارش اجمالی حقوق آغاز می شود. حقوق مورد بحث در این دو منبع پنجاه و یک حق است. در مقدمه خصال نامی از “حق حج” برده نشده است ولی حق آن در متن کتاب آورده شده است و در ضمن حق بدهکاری که در مقدمه ذکر شده در متن نیامده است . متن رساله در تحف العقول با آنچه صدوق در کتب سه گانه اش نقل کرده، اختلاف فراوان دارد. اگر چه نسخه “تحف العقول” همانند نسخه خصال حاوی مقدمه در گزارش اجمالی حقوق است ، اما در مجموع در عبارات تحف العقول شرح و بسط بیشتری دیده می شود گرچه متن خالی از کلمات مبهم، مغشوش یا نامفهوم و تکرار مخل نیست که “علت آن را تصرف ناسخان باید دانست.[8] شمارة حق ها در تحف العقول چه در مقدمة اجمالی چه در تفصیل متن، پنجاه حق بدون ذکر حق حج است. با عنایت به سند نسخه صدوق در هر سه کتابش و مرسل بودن نسخه تحف العقول و استحکام عبارات نسخ صدوق در مقایسه با عبارات نسخه تحف العقول و رواج کتاب من لا یحضره الفقیه و زوائد نسخه تحف نسبت به نسخ صدوق در مجموع رساله نقل شده توسط شیخ صدوق به ویژه نسخه خصال به عنوان متن صحیح تر برگزیده می شود.
مهاجر
کاش می شد تا به آسمان پر کشید .
